UTRECHT - Op het Beiaard Wereldcongres in 2000 in Springfield presenteerde Richard Strauss een nieuw ontwerp voor een beiaardklavier. Strauss, die een lange staat van dienst heeft als het om technische verbeteringen van beiaardinstallaties gaat, maakte zijn eerste klavier in 1983 voor de beiaard van St. Antonio, Texas. In San Francisco heeft hij vele technische verfijningen doorgevoerd in de beiaard van de Universiteit van Berkeley. Sinds 1999 is Strauss als beiaardtechnicus verbonden aan de Verdin Company, Cincinnati, Ohio. Dankzij zijn weldoordachte ideeën en de financiële steun van Verdin is door hem een nieuw klavier ontwikkeld dat reeds goede kritieken heeft gekregen.

Bob van Wely   _____________________________________________

INLEIDING
Sinds de invoering van het Europese standaardklavier in 1983 is de kritiek niet van de lucht geweest. Deze betreft onder andere de diepgang van de toetsen, de afstand manuaal-pedaal, de ligging van het pedaal ten opzichte van het manuaal, de pedaalligging bij het drie-octaafs klavier, etc. Elke Europese beiaardier, die ooit op een Amerikaans klavier heeft gespeeld, zal een zelfde ervaring hebben gehad als ik: het is even wennen, maar wat speelt dat pedaal comfortabel. De manuaaltoetsen liggen echter veel te ver uit elkaar; zeker als je een passage in het vierde octaaf moet spelen vergezeld met enkele lage basnoten. Probeer dan maar eens je balans te houden.

Sinds 1983 is veel onderzoek gedaan naar veranderingen van het standaardklavier in Europa, maar ook in de Verenigde Staten hebben de ontwikkelingen niet stilgestaan. Een doorwrocht voorstel voor een mogelijke wereldstandaard is tot op heden echter nog niet gepresenteerd.

STOKKENKLAVIER 2000
Het Keyboard 2000, zoals Strauss het nieuwe klavier gedoopt heeft, is een verdere uitwerking van de hybride klavieren die de laatste 10 jaar in Nederland zijn ontstaan en die een Europees manuaal combineren met een Amerikaans pedaal. Al in 1990 werd op initiatief van Todd Fair, de toenmalige stadsbeiaardier van Amsterdam en voorzitter van de BWF-klavierencommissie, in de Oude Kerk van Amsterdam een klavier geplaatst, waarin gepoogd was de twee standaarden samen te voegen. De hart-op-hart afstand van de manuaaltoetsen is hier 48 mm gekozen. Dithoudt het midden tussen de 50,8 mm van het Amerikaanse klavier en de 46 mm van het Europese. Het pedaal volgde de Amerikaanse standaard en kreeg een omvang van c¹ tot a².

Inmiddels heeft Gert Oldenbeuving nieuwe klavieren laten plaatsen bij de beiaarden die hij bespeelt in Nijmegen, Zutphen en Lochem met een Europees manuaal (h.o.h. afstand 46 mm) en een versmald Amerikaans pedaal (h.o.h. afstand 85 mm in plaats van de standaard 89 mm). Hij hanteerde daarmee dezelfde uitgangspunten die Strauss voor zijn Keyboard 2000 koos.

Strauss heeft het Keyboard 2000 ontwikkeld zonder deze klavieren gezien te hebben. Hij voegt de beste elementen van de bestaande standaarden samen: de compactheid van het Europese manuaal en het comfortabele Amerikaanse pedaal. Het Keyboard 2000 is zó gedimensioneerd dat de radiale en concave opstelling van de pedaaltoetsen en de positie van de scharnierpunten aan ergonomische eisen voldoen. Bovendien zijn enige handigheidjes in de maatvoering van het pedaal verwerkt, waardoor de constructief lastige radiale opstelling eenvoudig te realiseren is. De ligging van het pedaal onder het manuaal volgt de Amerikaanse standaard, omdat Strauss ervan overtuigd is dat dit de enig juiste keuze is. Het centrum van het meest bespeelde manuaalgedeelte ligt hierbij boven het centrum van het pedaal (d³ in het manuaal boven b¹ in het pedaal).

PROTOTYPE VAN VERDIN
Op het BWF-congres in 2000 stond een oefenklavier van Verdin opgesteld, dat iedereen die dat wilde, kon uitproberen. Het was het nieuwe oefenklavier voor Berea, waar het eerste Keyboard 2000 inmiddels is geplaatst. Zelf heb ik dit klavier meer dan een uur achtereen kunnen testen. Hoewel ik de diepgang van de toetsen (ca 35 mm) veel te klein vind voor een goede controle van de dynamiek, zijn alle andere dimensies voor mij ideaal. Strauss vermeldt expliciet dat de diepgang van de toetsen geen keuze van hemzelf is, maar specifiek voor de beiaard van Berea is vastgelegd en dus te variëren is, indien het klavier voor andere beiaarden gebruikt wordt.

Intussen is de beiaard van Berea klaar, zijn ook instrumenten in Springfield en Kirk in The Hills voorzien van een Keyboard 2000 en ziet het ernaar uit dat spoedig meer nieuwe beiaarden in de Verenigde Staten zullen volgen waaronder die van Paccard voor Redford, Michigan. Omdat Verdin de maatvoering van het Keyboard 2000 heeft vrijgegeven, is Paccard in staat een zelfde klavier te leveren.

In Nederland zal het eerste Keyboard 2000 wellicht worden opgesteld in de toren van Vlaardingen. Beiaardier Bas de Vroome is razend enthousiast en poogt adviseur Jaap van den Ende te overtuigen. De Nederlandse Klokkenspel-Vereniging heeft inmiddels per brief aan het College van B&W gemeld dit plan te ondersteunen.

MIJN EIGEN ERVARINGEN
De beiaarden die ik regelmatig bespeel, hebben alle een verschillend klavier. Het beiaardklavier van de Waag in Alkmaar volgt, met uitzondering van de manuaal-pedaal afstand, de Europese standaard. De beiaard van de Grote Kerk in Alkmaar heeft een drie-octaafs klavier volgens de Waalrese variant, waarbij het pedaal een kwart naar links is opgeschoven (c¹ onder g¹). In Velsen staat sinds kort een vier-octaafs versie van de Waalrese variant. Het renovatiebudget liet daar helaas geen Straussklavier toe, maar wel een laterale verschuiving van het pedaal met als voordeel dat het pedaal tot a² kon worden uitgebreid zonder het klavier breder te maken. De Oude Kerk in Amsterdam heeft, zoals hiervoor al vermeld, een voorloper van het Straussklavier. Het pedaal loopt hier van c¹ tot a², waarbij de c¹ vrijwel recht onder de g¹ van het manuaal zit, zoals in alle Amerikaanse klavieren.

Het aangepaste drie-octaafs klavier, de zgn. Waalrese variant, is in Nederland inmiddels een ingeburgerd verschijnsel. Hier is, net als bij het Keyboard 2000, de c¹-toets van het pedaal onder de g¹-toets van het manuaal geplaatst. Het drie-octaafs manuaal is dan optimaal te bespelen en alle pedalen zijn goed bereikbaar. Bij dit klavier zit ik altijd iets verder naar links, namelijk recht voor de b² van het manuaal. Drie-octaafs beiaarden zijn vaak lichtere instrumenten, waarbij het derde octaaf niet de volste klank heeft voor een uitspringende melodievoering.

Het tweede octaaf (c²-c³) is dan het meest bespeelde en daarvoor tevens best klinkende octaaf. Een drie-octaafs Keyboard 2000 zal met een verkleind pedaal moeten worden uitgevoerd. Als de drie-octaafs beiaard tot d⁴ gaat, houdt het manuaal boven de f² van het pedaal zo'n beetje op en zal het pedaal niet verder moeten doorlopen dan tot g².

Tijdens het Beiaard Wereldcongres in Springfield voelde ik mij binnen "no-time" geheel thuis op het oefenklavier voor Berea. Mede door de Europese maatvoering van het manuaal en de overeenkomst met het klavier van de Oude Kerk, was de onwennigheid slechts van korte duur. Vrij snel werd duidelijk welk gemak het radiale en concave pedaal heeft, naast het feit dat het hele pedaal iets in het klavier geschoven zit. Alle toetsen zijn goed bereikbaar, kortom een ideaal klavier.

EEN WERELDSTANDAARD?
De vraag of er een wereldstandaardklavier moet komen en of dit nieuwe klavier daarvoor kandidaat staat, is hiermee natuurlijk nog niet beantwoord. Dat er onvrede bestaat over de in 1983 vastgestelde maten van het Europese klavier, blijkt uit de vele varianten die inmiddels her en der in torens verschenen zijn en de discussies die erover nog altijd worden gevoerd. Ook in de Verenigde Staten wordt nagedacht over veranderingen aan de Amerikaanse klavierstandaard.

De vraag blijft of een wereldstandaardklavier gewenst is en zo ja, of het mogelijk zal zijn een wereldstandaard door te voeren. Vaak wordt klakkeloos aangenomen dat standaardisatie een positieve ontwikkeling is, maar soms zijn bepaalde zaken zo ingeburgerd en vanzelfsprekend geworden, dat er geen reden tot standaardisatie meer aanwezig is. Verder zijn sinds jaar en dag bestaande tradities vaak reden dat voor de hand liggende veranderingen niet snel doorgevoerd kunnen worden.

Bekend is het voorbeeld van de viool. Hoewel deze veel comfortabeler te bespelen zou zijn als je hem midden vóór je zou kunnen houden, zal geen vioolbouwer het in zijn hoofd halen zo'n afwijkend instrument te bouwen, laat staan dat er violisten zijn die erop willen spelen. Dit ondanks het feit dat je bij de traditionele vorm je linkerarm bijna uit de kom moet draaien wil je alle noten kunnen bereiken.

Gezien de vermoeide armen van typistes is in de jaren zeventig een ergonomisch toetsenbord ontwikkeld dat uit twee losse helften bestond, één voor de linkerhand en één voor de rechter. Hoewel het een duidelijke verbetering was, is het geen succes geworden want geen typiste wilde ermee werken. Traditie en gewoonte hebben een sterk vertragende invloed op veranderingsprocessen. Ook bij veranderingen in beiaardklavieren liggen conservatisme en traditie op de loer.

Een nieuw standaardklavier is niet van de ene op de andere dag in te voeren. Beiaardiers zullen ermee bekend moeten raken en prototypes moeten uitproberen, waarna de tijd zal uitwijzen wat algemeen aanvaard wordt.

Het Keyboard 2000 is echter niet zomaar een nieuw klavier. Het ontwerp bouwt voort op de ervaring met eerdere ontwerpen, waarbij de beste elementen van de twee bestaande standaarden zijn gecombineerd. Het ontwerp is door een ergonomische bril bekeken en door een capabel technicus uitgewerkt, waarbij ik veel waarde hecht aan het feit dat deze bovendien een uitstekend beiaardier is.

INTERNET ENQUÊTE
Via de internet-mailinglijst van de GCNA is een korte vragenlijst over het Keyboard 2000 rondgestuurd. De volgende vragen zijn gesteld:

1.  Gelooft u in een wereld standaard-beiaardklavier?

2.  Wat is uw ervaring met dit nieuwe type klavier? Heeft u gespeeld op het oefenklavier in Springfield, op de beiaard van Berea, op de beiaard van Springfield?

3.  Wat is uw mening over dit ontwerp ten opzichte van de Amerikaanse standaard? En ten opzichte van de Europese standaard?

4.  Vindt u dat er voor elk type beiaard een zelfde klavier moet zijn; voor een drie-octaafs beiaard hetzelfde type als voor een "Grand-carillon" met meer dan vier octaven?

Er zijn een twintigtal reacties binnengekomen van beiaardiers die het oefenklavier in Springfield uitgeprobeerd hebben, of op een van de nieuwe klavieren van de genoemde beiaarden gespeeld hebben. De meesten antwoorden bevestigend op de vraag of een wereldstandaardklavier gewenst is. Over het algemeen is men zeer positief over dit nieuwe ontwerp. Iedereen vindt het nieuwe klavier een verbetering ten opzichte van de bestaande klavieren. Kritiek is er op de erg kleine diepgang die blijkbaar toch als standaard gekozen is in Berea en Springfield. Slechts een enkeling vindt het Keyboard 2000 alleen een verbetering voor Europa en niet voor Amerika in verband met de gewijzigde hart-op-hart afstand van de manuaaltoetsen. Verrassend genoeg hebben de Amerikaanse beiaardiers weinig moeite zich aan te passen aan het versmalde manuaal (driekwart van de reacties kwam uit de VS). John Courter, beiaardier van Berea, meldde dat een van de concerterende beiaardiers van het Springfield festival in 2000 hem vertelde dat hij dankzij dit nieuwe klavier nog nooit zo goed gespeeld had ('He had done one of his best playing ever, due to his relaxed feeling at the keyboard').

TOT BESLUIT
Het Keyboard 2000 van Richard Strauss is ontworpen vanuit een goed muzikaal, technisch en ergonomisch inzicht. De meeste gebruikers ervaren het klavier als het prettigste waarop ze ooit gespeeld hebben. Indien een wereldstandaardklavier ingevoerd kan worden is dit een zeer serieuze kandidaat. Het moet echter niet gezien worden als een door de BWF gedicteerde wereldstandaard, maar als een verdere uitwerking van de reeds ontwikkelde standaarden, om zo meer lijn en onderbouwing te bieden en verdere wildgroei te voorkomen. De klavierencommissie van de BWF wil daarom voorstellen om het Keyboard 2000, in eerste instantie naast de bestaande Amerikaanse en Europese standaarden, te erkennen als een derde standaard, die mogelijkerwijs kan uitgroeien tot een wereldstandaard. Een uitgebreide discussie hierover, bijvoorbeeld tijdens het congres in Cobh (juli 2002), zal deze keuze een breder draagvlak moeten geven.